پدر و نقش‌هایی فراتر از تامین مالی خانواده
به مناسبت روز پدر؛
پدر در خانواده علاوه بر مسئولیت تامین مالی، وظیفه تربیت و برقراری رابطه عاطفی با فرزندان را به عهده دارد، اما امروزه تغییر سبک زندگی عامل غفلت از این مسئولیتها شده است.
از تصورات دوران کودکی‌مان گرفته تا تصویرهای ذهنی و واقعی بزرگسالی، همگی ترسیمی از مردی قدرتمند، شجاع و حامی به نام پدر است. فردی که هرگاه احساس بی پناهی کرده‌ایم، اولین امیدمان متوجه او بوده و با یادآوری نام پدر دلگرم شده‌ایم. پدر برای تمام کودکان امروز و دیروز تقدسی خاص داشته و حسابش از تمامی آدم‌های زندگی‌مان جدا است. فردی که از کودکی تا بزرگسالی پسران، قهرمان‌ترین مرد روی زمین و تا آخر عمر برای دختران، امن ترین پشت و پناه است و در نهایت به عنوان ستون خانواده، تمامی غم‌ها و مشکلات را به دوش می‌کشد اما خم به ابرو نمی‌آورد.
در تمامی ادیان و فرهنگ‌ها پدر به عنوان یکی از کلیدی ترین و اساسی‌ترین افراد در بنیان خانواده محسوب می‌شود. می‌توان گفت تمامی فرهنگ‌ها بر نقش مرد به عنوان عمود و مدیر خانواده اتفاق نظر دارند. از این رو برای مردان در خانواده با توجه به نقش و جایگاه آنها، مسئولیت و وظایف گوناگونی تعریف شده است. شاید بر اساس عرف مهم‌ترین وظایف مردان یا پدران تأمین مایحتاج خانواده و رزق رزق‌آوری باشد. اما مسئولیت‌های دیگر یک مرد در نهان خانواده در جایگاه پدر، مواردی فراتر از نان‌آوری است که به تبعه مدرنیته یا پیروی از مدل‌های غربی از آن غافل شده‌ایم. تربیت فرزندان یکی از مهم‌ترین وظایف پدران است که اهمیت آن کم‌تر از تأمین امرار و معاش نیست.
در آموزه‌های دینی نیز همواره به نقش پدر در تربیت کودکان به اندازه نقش مدیریت مالی مرد تاکید شده اما به جهت غفلت از این آموزه‌ها، امروزه این مسئولیت کم‌تر برای پدران و مردان تبیین شده و بسیاری از آنان تأثیر خود در خانواده را به حضور سطحی و تأمین مالی محدود کرده اند.
این در حالی است که چه از منظر آیات و روایات و چه از لحاظ روانشناسی، از جمله وظایف مرد و پدر علاوه بر تأمین مالی خانواده نقش مستقیم در تربیت، رشد و ارتباط عاطفی با فرزندان است. به طوری که در بسیاری از روایات نقل شده از پیامبر اکرم (ص) به لزوم تعامل مادر و پدر در ارتباط با فرزندان تاکید شده است. حتی از دیدگاه روانشناسی نیز تصویر پدر در ذهن کودکان تقریباً از سال‌های اولیه ارتباط وی با پدر شکل می‌گیرد و تا سال‌ها در تصورات فرزند باقی می‌ماند. درنتیجه ارتباط پدر با فرزند بسیار در شکل‌گیری این تصویر اهمیت داشته و حتی از دوران خردسالی نیز نباید تمام مسئولیت‌های تربیتی و اخلاقی فرزندان بر مادران معطوف شود.
اهمیت مسئولیت پدر در تربیت فرزندان بیش از نان‌آوری است
در این خصوص رقیه سادات شجاعی مدرس دانشگاه و کارشناس خانواده در گفتگو با مهر گفت: متأسفانه در جامعه امروز نقش پدران در تربیت فرزندان تقریباً کم رنگ شده است. در فرهنگ و آموزه‌های دینی، پدر به عنوان یک الگوی اخلاقی و عملی برای پسران و منبع عاطفی و ابراز محبت به دختران محسوب می‌شود اما امروزه تقریباً این نقش‌ها کم رنگ شده و پدران غالب مسئولیت خود را تأمین مالی خانواده و فرزندان می‌دانند. در واقع بسیاری از پدران مسئولیت تربیت فرزندان را به مادر خانواده محول کرده و تصور می‌کنند به صرف نان‌آوری دیگر نقشی در رشد یا ارتباط عمیق با فرزندان خود ندارند.
شجاعی با اشاره بر علت این امر گفت: یکی از علل کم توجهی این است که همواره نقش تربیت به مادران در جامعه معطوف شده و حتی بزرگان، روحانیون و رسانه نیز همه مسئولیت‌های داخل خانه را متوجه مادر دانسته اند و این موضوع باعث شده تا نتوانیم به پسران القا کنیم که آنها هم در خانواده وظایفی غیر از نان‌آوری دارند. در واقع به میزانی که بر وظیفه تأمین مالی خانواده توسط مرد تاکید شده، بر مسئولیت وی در تربیت فرزندان تاکید نشده است.
وی افزود: متأسفانه رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی نیز به درستی به تبیین مسئولیت‌های پدر در بطن کانون خانواده نپرداخته اند. این در حالی است که پدر از جهات مختلف باید الگویی برای پسر و مرکز سیراب کردن دختر از محبت و عاطفه باشد اما در جامعه امروز درگیر شدن افراد با مسائل خارج از خانه و باعث شده تا پدران تصور کنند پول درآوردن و تأمین هزینه‌های فرزندان تنها مسئولیت‌های آنها است.
ضعف رسانه و تلویزیون در تبیین وظایف پدر
این کارشناس خانواده ضعف رسانه و سینما را یکی از علل کم رنگ شدن نقش معنوی پدران در کانون خانواده خواند و اظهار داشت: متأسفانه رسانه‌ها، تلویزیون، سینما و فیلم و سریال‌های ما نتوانسته اند نسبت به ترسیم نقش پدر به عنوان یکی از ارکان تربیت فرزندان و منبع ارتباط عاطفی و اخلاقی با آنها موفق عمل کنند. در طول سال‌های اخیر سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی بسیار معدودی در زمینه نشان دادن پدران به عنوان ستون خانواده و فردی که همه می‌توانند به آن تکیه کنند ساخته شده و اغلب پدران را افرادی درگیر شغل و نان‌آوری نشان داده که تمامی مسئولیت‌های داخل خانه را به دوش مادر انداخته است.
شجاعی ادامه داد: از سوی دیگر حتی برنامه‌های فرهنگی، اخلاقی و مذهبی تلویزیون و رسانه‌ها نیز به این امر توجه نداشته و در خصوص نقش پدران تنها به مسائل مادی پرداخته اند. در واقع تاکنون برنامه مفید و چشم‌گیری در تلویزیون نداشته‌ایم که در آن حتی کارشناسان خانواده و کارشناسان دینی با توجه به مسائل علمی، روانشناسی و آموزه‌های دینی بر تأثیر جایگاه پدر در تربیت فرزندان و الگو بودن وی برای دیگر اعضای خانواده تاکید کنند.
توجه پدر به دختر، عامل کاهش آسیب‌های اجتماعی
اما با نگاهی به توصیه‌های اسلام در حوزه تربیت فرزندان و نحوه برخورد پدر با آنها، با نکات ظریفی برمی‌خوریم که بی‌توجهی به آنها را می‌توان علل بسیاری از معضلات اجتماعی جامعه دانست. تفکیک شیوه رفتاری با فرزند دختر و پسر از سوی پدر یکی از مهم‌ترین تأکیدات دین و فرهنگ ما محسوب می‌شود و در این میان رفتار پیامبر اکرم (ص) با دختر خود، حضرت فاطمه (س)، یکی از بهترین الگوها و مصادیق قابل ذکر است. طبق فرمایشات پیامبر اکرم (ص) حتی زمانی که پدری از بیرون یا مسافرت به خانه می‌آید ابتدا باید به فرزند دختر خود توجه کرده و حتی در حد سوغاتی کوچک، فرزند خود را مورد محبت قرار دهد و به فرموده ایشان، دلیل این امر نیاز بیشتر دختران به توجه و محبت است که این محبت ابتدا باید از سوی محارم به ویژه پدر به دختران منتقل شود تا فرزند به محبت‌های خارج از خانه روی نیاورد.
به طور کل همواره در احادیث به لزوم ابراز محبت پدر نسبت به فرزندان دختر تاکید شده و پدر به عنوان سر منشأ سیراب کردن دختران از نیازهای عاطفی معرفی شده است. چراکه در صورتی که دختران در محیط خانواده محبت و توجه لازم را دریافت کرده باشند، در فضای جامعه به محبت‌های پوچ خارج از خانه روی نیاورده، انتخاب‌های آگاهانه‌تر خواهد داشت و در نهایت به آسیب‌های اجتماعی دچار نخواهند شد.
مادران در تربیت فرزندان تنها مانده اند
در این دراین‌باره سید محسن میر طالبی روانشناس مذهبی و استاد دانشگاه در گفتگو با مهر، درباره نقش پدر در خانواده گفت: در اسلام پدر به عنوان مسئول و سرپرست خانواده مطرح شده و باید در تمام ابعاد خانواده نقش پر رنگی داشته باشد این در حالی است که در غرب این نقش تقریباً به مادر منتقل شده است.
میرطالبی با بیان اینکه در اسلام علاوه بر وظیفه نان‌آوری، بر مسئولیت پدر نسبت به تربیت فرزندان نیز تاکید شده است، بیان کرد: الگوپذیری و الگوگیری از پدر برای پسران و ارتباط عاطفی با دختران یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های پدر در خانواده است. به علاوه حضرت محمد (ص) با الگوی رفتاری خود با دختر بزرگوارشان، نشان دادند که نه تنها تفاوتی میان فرزند دختر و پسر نیست بلکه باید نسبت به دختران با مهربانی و لطافت بیش‌تری نیز رفتار شود.
وی تصریح کرد: متأسفانه در جامعه امروزی به دلیل مدرنیته و استقلال مالی اعضای خانواده نقش پدر در تربیت فرزندان کم رنگ شده و تبعیت کافی از وی در فضای خانواده وجود ندارد و نتیجه آن را نیز می‌توان در خروجی تربیتی کودکان و نوجوانان مشاهده کرده چراکه مادر برای تربیت نیاز به همیاری پدر داشته و وقتی این کمبود ایجاد می‌شود، شاهد ضعف‌های تربیتی در جوانان امروزی هستیم.
این روانشناس نقش رسانه و فضای مجازی را در تقویت جایگاه پدر در خانواده بسیار مؤثر خواند و عنوان کرد: رسانه‌ها از قبیل رسانه‌های جمعی، تلویزیون، سینما، آموزه‌های کتب درسی و به ویژه فضای مجازی می‌تواند بسیار به فرزندان و توجه و احترام آنان به پدر و هم چنین توجه دوباره مردان به مسئولیت‌های خود مؤثر باشد. باید از طریق آموزش‌های مستقیم و غیر مستقیم همچون انیمیشن‌هایی برای کودکان، موجب تعامل بیشتر فرزندان با پدران شده و با تکرار این آموزه‌های برای مادر و پدران، مسئولیت‌های آنها را دوباره برایشان تبیین کنیم.
با نگاهی به آمار آسیب‌های اجتماعی، می‌توان ریشه بسیاری از آنها را در کمبود محبت در خانواده به ویژه نسبت به دختران عنوان کرد. حال که در آستانه سال نو و روز پدر قرار داریم، بهتر است هم فرزندان بار دیگر احترام و الگوپذیری از پدران را سرلوحه خود قرار داده و هم مردان با توجه بیشتر به مسائل درون خانواده و بهبود یا تجدید ارتباط خود با فرزندان کانون خانواده را به اولین پناهگاه فرزندان تبدیل کنند.
ساناز باقری‌راد